Αρχαία Ελληνικά Α΄ Γυμνασίου -Κατηγορούμενο -Αντικείμενο (θεωρία και ασκήσεις)

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

Αντικείμενο είναι το πρόσωπο, ζώο, πράγμα (και γενικά φράση ή πρόταση) στο οποίο μεταβαίνει (πηγαίνει) η ενέργεια του υποκειμένου ενός μεταβατικού *ρήματος.

·         Από τα μεταβατικά ρήματα, άλλα δέχονται ένα μόνο αντικείμενο και λέγονται μονόπτωτα. Π.χ.:

Σύ τρέφεις κύνας. (Εσύ τρέφεις σκύλους)

Ἐπιθυμοῦμεν δόξης. (Επιθυμούμε τη δόξα)

Πλησίαζε τοῖς ἀγαθοῖς. (Να συναναστρέφεσαι με τους καλούς)

·         Άλλα, πάλι, δέχονται δύο αντικείμενα και λέγονται δίπτωτα. Π.χ.:

’Αποστερεῖ τήν τιμήν μέ. (Μου στερεί την τιμή)

’Εκκένωσαν τήν πόλιν ἀνδρῶν. (Άδειασαν την πόλη από ανθρώπους)

Προσῆγον μηχανάς τη πόλει. (Έφεραν μηχανές κοντά στην πόλη)

Μεταδίδως τοῦ σίτου αὐτῶ. (Δίνεις από την τροφή σ' αυτόν)

Στα δίπτωτα ρήματα, το αντικείμενο που πρώτο συμπληρώνει την έννοια του ρήματος λέγεται άμεσο, ενώ το αντικείμενο που δεύτερο συμπληρώνει την έννοια του ρήματος λέγεται έμμεσο. Πιο συγκεκριμένα:

α) με δύο αιτιατικές: άμεσο είναι η προσωπική έννοια (δηλ. η έννοια που δηλώνει πρόσωπο)

                                    έμμεσο το πράγμα ή η αφηρημένη έννοια

                                    π.χ. διδάσκω τινά τι (άμεσο το: τινά)

β) με αιτιατική + γενική ή δοτική:

                                    άμεσο η αιτιατική

                                    έμμεσο η γενική ή η δοτική

                                    π.χ. δίδωμι τινί τι (άμεσο το: τι)

γ) με γενική + δοτική: άμεσο η γενική

                                    έμμεσο η δοτική

                                    π.χ. μεταδίδωμι τινί τινος (άμεσο το: τινός)

Προσοχή!!  Το αντικείμενο βρίσκεται πάντα σε μία από τις πλάγιες πτώσεις (γενική, αιτιατική,  δοτική). Ποτέ σε ονομαστική ή κλητική.

Υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες ρημάτων που συντάσσονται με γενική ή δοτική. Συγκεκριμένα:

Ø  Με γενική:  Ρήματα που σημαίνουν μνήμη, λήθη, φροντίδα, επιμέλεια, φειδώ, επιθυμία, απόλαυση, σύγκριση, διαφορά, υπεροχή κ.ά.

Ø  Με δοτική: Ρήματα που σημαίνουν πρέπει, αρμόζει, ρήματα φιλικής ή εχθρικής διάθεσης, προσέγγισης, συμφωνίας, καθώς και σύνθετα με τις προθέσεις εν, συν, επί, περί, παρά, υπό, προς.

*Σύστοιχο αντικείμενο (ή κυρίως εσωτερικό): Είναι το αντικείμενο σε αιτιατική που συμπίπτει με το περιεχόμενο του ρήματος και έχει το ίδιο θέμα με το ρήμα ή θέμα συνώνυμου ρήματος. Π.χ.:

κινδυνεύουσι κίνδυνον - ἀγωνίζομαι αγώνα - ἔρχεται ὀδόν - ασθενῶ νόσον - ζῶ βίον

ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ

Κατηγορούμενο είναι η λέξη, φράση ή πρόταση με την οποία αποδίδεται στο υποκείμενο ένα γνώρισμα.

Τα ρήματα που συνδέουν το υποκείμενο με το κατηγορούμενο λέγονται συνδετικά ρήματα. Αυτά είναι: το εἰμί, καθώς και άλλα ρήματα που έχουν συγγενική με το εἰμί σημασία υπάρχω, τυγχάνω, διατελῶ, ἔφυν, πέφυκα), τα ρήματα γίγνομαι, καθίσταμαι, ἀποβαίνω, ἐκβαίνω, καθώς και μερικά άλλα ρήματα σε παθητική διάθεση. Συγκεκριμένα: α) τα δοξαστικά (νομίζομαι, φαίνομαι, κρίνομαι, δοκῶ), β) τα κλητικά (καλοῦμαι, ὀνομάζομαι, προσαγορεύομαι) και γ) τα προχειριστικά (δηλ. όσα σημαίνουν εκλογή): αἰροῦμαι, χειροτονοῦμαι, λαγχάνω, ἀποδεικνύομαι.

Ως κατηγορούμενο μπορεί να χρησιμοποιηθεί:

1)    Επίθετο. Π.χ.: Ἀριστείδης ἦν δίκαιος. (Ο Αριστείδης ήταν δίκαιος)

2)    Ουσιαστικό. Π.χ.: Βαβυλών ἐστί πόλις. (Η Βαβυλώνα είναι πόλη)

3)    Μετοχή. Π.χ.: Εἰμί τυράννω ἐοικώς. (Είμαι όμοιος με τύραννο)

4)    Αντωνυμία. Π.χ.: Φίλιππος ἐγένετο τηλικοῦτος. (Ο Φίλιππος έγινε τόσο μεγάλος)

5)    Αριθμητικό. Π.χ.: Οι ἐθελονταί ἦσαν δισχίλιοι. (Οι εθελοντές ήταν δύο χιλιάδες)

6)    Απαρέμφατο. Π.χ.: Τό σιγᾶν ἐστί σωφρονεῖν (Η σιωπή είναι σωφροσύνη)

7)    Εμπρόθετο. Π.χ.: Οι οπλιται ἦσαν περί τούς χιλίους. (Οι οπλίτες ήταν περίπου χίλιοι)

8)    Επίρρημα. Π.χ.: Η αγορά ἦν πλησίον. (Η αγορά ήταν κοντά)

9)    Ολόκληρη Πρόταση. Π.χ.: Φίλιππος ἐστιν ό,τι ἄν εἴποι τις. (Ο Φίλιππος είναι οτιδήποτε μπορεί να πει κανείς)

Όταν ως κατηγορούμενο χρησιμοποιείται όνομα (δηλ. ουσιαστικό ή επίθετο) βρίσκεται στην ίδια πτώση με το υποκείμενο (ή αντικείμενο) που προσδιορίζει.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1) Να συμπληρώσεις το κατηγορούμενο στις παρακάτω προτάσεις:

Ø  Οὗτος ἔφυ (= γεννήθηκε) ........................ (ἀγαθός).

Ø  Αἱ πονηραί ἐλπίδες κακοί ........................ (σύμβουλος) εἰσί.

Ø  Πάντες οἱ νέοι ....................... (καλός) φαίνονται.

Ø  Οἱ ἀρχαῖοι ημῶν πρόγονοι ....................... (εὐεργέτης) της Ελλάδος εἰσί.

Ø  Πάντες ἐγίγνοντο ..................... (φίλος) αυτῶ.

2) Στις παρακάτω προτάσεις να βρεις το ρήμα, το υποκείμενο, το κατηγορούμενο και το αντικείμενο:

Ø  Κῦρος ἀνέβη ἐπί τοῦ όρους.

Ø  Οἱ ἀγαθοί εἰσίν εὐδαίμονες.

Ø  Οὗτοι ἐβοήθησαν τη πατρίδι.

Ø  Ἡ δικαιοσύνη ἐστί μέγιστον ἀγαθόν.

Ø  Οἱ στρατιῶται ὠργίζοντο τω Κλεάρχω.

Ø  Ἀπεκάλουν τον Θηραμένην Κόθορνον.

3) Στο παρακάτω απόσπασμα να αναγνωρίσεις συντακτικά τους υπογραμμισμένους όρους:

Ἐς δε την ἀκρόπολίν ἐστιν εἴσοδος μία∙ ετέραν δε οὐ παρέχεται∙ πᾶσα ἀπότομος ἐστι και τεῖχος ἔχει ἐχυρόν. Τά δέ προπύλαια λίθου λευκοῦ τήν οροφήν ἔχει και κόσμω και μεγέθει των λίθων μέχρι γε και ἐμοῦ προεῖχε. [...] Ἐντεῦθεν η θάλλασσά ἐστι σύνοπτος,καί ταύτη ρίψας Αἰγεύς εαυτόν ως λέγουσιν ἐτελεύτησεν.

4) Να χωριστούν σε κατηγορίες ανάλογα με τη σημασία τους (υποκοριστικά, παρώνυμα, πρόσωπο που ενεργεί, μέσο, ενέργεια κ.τλ.) οι παράγωγες λέξεις: γονεύς, ἐπύλλιον, στρατήγιον, ρώμη, γλύφανον, γνώμη, στράτευμα, γνώμων.

5) Οὓτοι καί παιδονόμον ἐκ των καλῶν και ἀγαθῶν ἀνδρῶν τάττουσιν:

α) Να κλίνεις τα δευτερόκλιτα ουσιαστικά και τις δεικτικές αντωνυμίες.

β) Να κλίνεις το ρήμα στην οριστική του Παρακειμένου και του Υπερσυντελίκου.

6) Στο παρακάτω απόσπασμα να εντοπισθούν:

α) τα πρωτόκλιτα και δευτερόκλιτα ουσιαστικά και να μεταφερθούν στον άλλον αριθμό

β) οι ρηματικοί τύποι ενεργητικής φωνής Παρατατικού και να μεταφερθούν στον αντίστοιχο τύπο του Ενεστώτα.

Μαθών δε Πρίαμος παρ’ Ἐκάβης τον ὄνειρον,  Αἴσακον τον υιόν μετεπέμψατο. Ἦν γάρ ὀνειροκρίτης παρά τοῦ μητροπάτορος Μέροπος διδαχθείς. Ουτος εἰπών της πατρίδος γενέσθαι τον παῖδα ἀπώλειαν, ἐκθεῖναι το βρέφος ἐκέλευε. Πρίαμος δε, ως ἐγεννήθη το βρέφος, δἰδωσιν ἐκθεῖναι οἰκέτη κομίσαντι εἰς Ἴδην∙ ο δε οἰκέτης Ἀγέλαος ὠνομάζετο. Το δε ἐκτεθέν υπό τούτου βρέφος πένθ’ ημέρας υπό ἄρκτου ἐτράφη. Ο δε σωζόμενον ευρών ἀναιρεῖται, και κομίσας ἐπί των χωρίων ως ἴδιον παῖδα ἔτρεφεν, ὀνομάσας Πάριν.

---

* Μεταβατικά λέγονται τα ρήματα  των οποίων η ενέργεια μεταβαίνει σε κάποιο αντικείμενο (πρόσωπο, ζώο πράγμα κλπ.) διαφορετικό από το υποκείμενο (π.χ. Ο Θίμβρων υπόνομον ώρυττεν - Ορω την οικίαν). Αμετάβατα λέγονται τα ρήματα των οποίων η ενέργεια δε μεταβαίνει πουθενά, απλώς μένει στο ίδιο το υποκείμενο (π.χ. Οι Θηβαίοι έφευγον).